İZNİK İMPARATORLUĞU (1204-1261)

Son yayınladığımız makaleden bu yana oldukça uzun bir zaman geçti.

Bu zaman içinde İznik İmparatorluğu hakkında bir derleme yapmaya çalıştık. Özgün olarak bu konuda hazırlanmış Türkçe bir çalışma sanıyorum yok. Bizim aşağıda yayınladığımız da özgün değil, IV.Haçlı Seferi başlığı altında ve Bizans İmparatorluğu çalışmaları içinde İznik'te yaşanan gelişmelere yer veriliyor. Biz de ağırlıklı olarak Ostrogorski, Vasiliev, Julius Norwich ve zaman zaman Wikipedia'dan yararlanarak bu çalışmayı tamamladık. İki bölümde sizlerle paylaşacağız. Umarım okuyanlar için yararlı olur.

10.02.2010

Celalettin BASIK

İZNİK İMPARATORLUĞU

(1204-1261)

Bölüm 1

Dördüncü Haçlı Seferi her ne kadar Kudüs’ü ele geçirmek amacıyla başlamışsa da kısa zaman içindeki gelişmeler, özellikle Venediklilerin ve Doç Enrico Dandolo’nun telkin ve kararlarıyla önce Adriatik kıyısında o tarihlerde Macarların elinde bulunan Zara kentinin zaptına yönelmiş, daha sonra da Bizans (Hıristiyan Roma ) İmparatorluğu’nun başkenti Konstantinopolis’e yönelerek şehrin Latinlerce ele geçirilmesi, Latin İmparatorluğu’nun

(Imperium Romaniae) kurulmasıyla sonlanmıştır.

Dördüncü Haçlı Seferi Sonrası Ortaya Çıkan Devletler:

A ) Haçlıların kurduğu Devletler:

Kudüs’ü fethetmek amacıyla başlayan Dördüncü Haçlı Seferi (1200-1204) Konstantinopolis’e yönelip, haçlılar başkenti ele geçirdikten sonra (13 Nisan 1204) dağılan Bizans İmparatorluğu’nun toprakları üzerinde çeşitli devletler ortaya çıktı. Bu devletlerden dördü Haçlı Seferine katılan Franklar tarafından, üçü de dağılan Bizans İmparatorluğu’nun ileri gelen aristokratları,askerleri,bürokratları öncülüğünde Romalılar tarafından kurulmuştur.Romalılar tarafından kurulmuştur çünkü bizim bugün Bizanslı olarak andığımız insanlar o zaman kendilerini Romalı olarak tanımlıyorlar,Roma’nın varisi kabul ediyorlardı.

13 Nisan 1204 tarihinin hemen ertesinde sefere katılan Franklar ve Venedikliler daha önceden anlaştıkları şekilde (1.G.Ostrogorski, Bizans Devleti Tarihi,s.386,1999) imparatorluk topraklarını aralarında paylaştılar. Latin İmparatorluğu ve ona vasallık bağıyla bağlı olmak üzere Selanik Krallığı, Akhaya Dükalığı ve Atina veya Thebe Prensliği olarak imparatorluğun Avrupa topraklarında dört devlet ortaya çıktı. Bunların yanında Bizanslı aristokratlar tarafından Epir’de Epir Despotluğu, Doğu Karadeniz sahillerinde Trabzon İmparatorluğu ve Anadolu’nun kuzey batısında,Bitinya denilen bölgede İznik İmparatorluğu kuruldu. Kuruluş yıllarında oldukça zorlanan İznik İmparatorluğu dağılan Bizans İmparatorluğu’nu tekrar kurmayı ve başkent Konstantinopolis’i Latinlerden geri almayı başaran devlet oldu.

Balkanlarda ikinci defa kurulmuş olan Bulgar İmparatorluğu ile Orta Anadolu’da kurulu Anadolu Selçuklu Sultanlığı (Konya Rum Sultanlığı ) da bu devletlerin kimi zaman savaştıkları, kimi zaman ittifak kurdukları etkili komşu devletlerdi.

G.Ostrogorski’nin belirttiği Mart 1204 anlaşmasına uygun olarak, haçlılar Konstantinopolis’i ellerine geçirince bir Latin devleti kurdular. Anlaşmanın gerçekleştirilmesinde Haçlı Seferini başından beri kontrolu altında bulunduran Venedik doçu Enrico Dandolo’nun kararları etkili oldu (2. G.Ostrogorski, s.390, 1999).Altı Venedikli ve altı Franktan oluşan bir heyet tarafından, Marki Boniface de Montferrat’nın olması beklenirken, Dandolo’nun müdahalesiyle Flandr kontu Baldwin Konstantinopolis Latin İmparatorluğu’nun ilk imparatoru seçildi. 16 Mayıs 1204 de, Aya Sofya’da bir Venedikli olan Konstantinopolis’in ilk Latin patriği Tomas Morosini tarafından kendisine taç giydirildi.

Latin devletinin imparatoru olarak Baldwin ele geçirilen Bizans topraklarının dörtte birine sahip oluyordu.Geriye kalan dörtte üçün yarısı Venedik’e ayrılıyor, diğer yarısı da imparatorluk toprakları olarak sefere katılan baronlara paylaştırılıyordu. Trakya ve Anadolu’nun batı kısmı boğazlar Çanakkale dahil Konstantinopolis Latin İmparatorluğuna aitti. Marmara Denizi; Lesbos (Midilli), Khios (Sakız) ve Samos (Simos) gibi adalar da dahil olmak üzere birçok Ege adası yeni imparatorun mülkü sayıldı( 3. Ostrogorski, 391,1999). 1261 yılına kadar yaşayabilen Latin İmparatorluğu’nun tahtına sırasıyla Flandr kontu Baldwin ( 1204-1205), kardeşi Henry (1206-1216), naibe olarak her ikisin de kızkardeşi olan Yolanda ( 1217-1219), Robert de Cortenay ( 1219-1228), gene naib olarak John of Brienne ve nihayet 1237 den 1261 kadar II.Baldwin geçmişlerdir. Latince adı İmperium Romaniaea olan bu devletin diğer bir adı da Romanya İmparatorluğu idi.

İmparator seçilmesi engellenen marki Boniface de Montferrat kendisine önerilen Anadolu’daki toprakları kabul etmedi.Kendi payına düşen Girit adasını Venediklilere vererek ve Latin İmparator Baldwin’le mücadeleye girerek Selanik merkez olmak üzere Selanik Krallığını kurdu.Trakya’nın Ege kıyılarını, Teselya’yı ve Makedonya’nın Selanik’e yakın yerlerine sahip oldu. Boniface Eğriboz Adası’nı alıp burada bir lortluk ile Atina’da bir Dükalık ve Akhaya’da bir prensliğin kurulmasına yardımcı oldu ve bunlar Selanik’e bağlı Frank devletleri olarak ortaya çıktılar. Diğer yandan da Bizans’tan geriye kalan toprakları elde etmek isteyen Epir Despotluğu ve Bulgar İmparatorluğu ile de çatışıp durdular. 1207 de Bulgarlara yenilip ölen Boniface’in yerine oğlu Demetrius (1209-1224) geçti. Epir despotu Teodoros Komnenos Dukas Angelos Selanik’i ele geçirince Selanik de Epir Despotluğuna bağlandı 1224.

Kağıt üstünde Latin İmparatora bağlı olması gereken diğer Frank devletçikler, kuruluşlarında etkili olan Boniface de Montferrat’ya daha bağlıydılar. Attika ve Boeotia’ya da kurulan Atina ve Teb Dükalığı Boniface tarafından Otto de la Roche’a verilmişti.Yerli halk düke megaskyr diyordu. Gene Boniface de Montferrat’nın desteğiyle Mora Yarımadası’nda (Peloponez’de) Akhaya Prensliği kuruldu.( 6. A.A.Vasiliev, History of the Byzantin Empire, cilt 2, s 506, 1964.) Akhaya Prensliğinin başına önce William of Champlitte daha sonra da Geoffrey de Villehardouin geçti. Bu prenslik tamamen batılı yaşam tarzı ve feodal yapısıyla diğer devletçiklerden farklı kalmış, Yunanistan’da Fransa’nın bir parçası gibi varlık göstermiştir. (7.Ostrogorski, 392,1999 ).

Bizans topraklarının paylaşılmasından en karlı çıkan Serenissima Republica di Venezia yani Venedik Cumhuriyet’i oldu. Bir deniz ticaret devleti olan Venedik, doç Enrico Dandolo’nun meziyetleri sayesinde Kudüs’ü “kafir” Türklerden kurtarmak için organize edilen Dördüncü Haçlı Seferini başarıyla önce Zara’ya yönlendirdi. Haçlılar Papa’nın karşı çıkmasına rağmen Zara’yı halkının Katolik olmasını önemsemeksizin Macarlardan koparıp kendi hakimiyetleri altına aldılar. Ustaca manevralarla Vnedikliler Haçlıları çıkarları gereği Bizans’a, zenginliği ve ihtişamıyla ünlü Konstantinopolis’e saldırttılar. Venedikliler Mısır Sultan’ı ile yaptıkları andlaşma sonrası Mısır kıyılarında büyük ticari imtiyazlar elde etmişlerdi. Haçlı saldırısı onların bu çıkarlarını tehlikeye atabilirdi.Ayrıca 1182 yılında Konstantinopolis’de Venediklilere karşı büyük bir saldırı olmuş,Venedikliler mal ve canlarından olmuşlardı. Bunlar Venedikliler’in Haçlı seferinin yönünü Bizans’a yönlendirmelerinin somut nedenleriydi. Konstantinopolis’i işgal ettiler,haçlı seferinin baş destekçisi papa III.Innocentus’u bile şaşkına çevirecek bir vahşetle halkını kılıçtan geçirip şehri üçgün üç gece yağmaladılar. Konstantinopolis bu yağmanın ve soygunun izlerini hiçbir zaman üzerinden tamamen atamadı. Yağmalanan bir çok kıymetli eser başta Venedik olmak üzere Batı Avrupa’nın çeşitli şehirlerine dağıldı.

Mart 1204 de haçlı seferine katılanlar arasında mutabakata varılmasına rağmen Venedik Cumhuriyeti Epir, Akarnania, Aitolia ve Peloponez’de kendilerine verilen topraklar üstünde hüküm sürme hakkından feragat ederek, Peloponez’de Koron ve Modon ile 1205 de Adriyatik kıyısında Dyrrhakkion (Draç) ve Ragusa’yı ilhak etti. Ionia adaları, Girit, Eğriboz ( Euboea), Andros ve Narkos ile Arkipelagos adaları, Gelibolu (Kallipolis), Tekirdağ ( Rhaidestos ) ve Marmara Ereğlisi ( Heraklaia) gibi liman şehirleri ve İmparatorluk topraklarının iç kesimlerinde olmasına rağmen Edirne’yi (Adrianapolis) aldı ( 8. Ostrogorski, 391, 1999). Konstantinopolis’in de İmparator’a düşen sekizde beşinden geriye kalan sekizde üçüne de sahip olan Venedik Cumhuriyeti, böylelikle Venedik’ten İstanbul’a kadar ticareti açısından hayati değer taşıyan sulara, adalara, limanlara hakim oldu. Bunlara ilaveten patriklik makamı ve Aya Sofya’da Venedik’in payına düştü. Diğer devletler Latin İmparator’a vassallık yemini etmelerine rağmen Enrico Dandolo her hangi bir bağlılık yemini etmedi ve gururla “Roma İmparatorluğunun Çeyrek ve Çeyreğin Yarısının Lordu” ünvanını kendine layık gördü. ( John Julius Norwich, p.307,1999).

1204 sonrası dağılan Bizans Devleti toprakları üzerinde Haçlılar tarafından kurulan devletlerin ortak yanı hepsinin Batı Avrupa’ya özgü feodal yapıda olmalarıydı. (A.A.Vasiliev,p.506,1964 ).

B- Bizanslıların kurdukları Devletler:

Haçlıların Konstantinopolis’de giriştikleri katliam ve yağma; yabancılar tarafından Bizans topraklarında kurulan devletlerin batı Avrupa tarzı feodal yapıları; Yunanca resmi adı Βασιλεία Pωμαίων (Vasileia Romayon / Romalıların Devleti ) olan devletin Ortodoks yurtaşlarının inançlarının Katolik işgalcilerin inaçlarından farklı oluşu gibi nedenlerden Bizanslılar işgalcilerin ulaşamadıkları yerlere kaçtılar. Konstantinopolis Kilisesi’nin zor kullanılarak Roma Kilisesinin hakimiyeti altına girmesi de Ortodoks ruhban sınıfı ve halk tarafından da hiç bir zaman benimsenmedi ve ileri gelen ruhban İznik’e geçerken Patrik Ioannes Kamaterus Bulgaristan’a kaçtı ve orada kaldı. İlber Ortaylı’nın dediği gibi “Katoliklik ve Ortodoksluk arasındaki 1204’e kadar olan çatışma ve ayrışma teolojik düzeydedir ve sokaktaki adamın ilgisi dışındadır.Ortodoksluk ve Katoliklik arasındaki asıl ayrışma Haçlıların Bizans’a saldırmasından sonra belirginleşmiştir.Artık araya kan girmiştir.Doğu Ortodoks dünyası bundan sonra Batı dünyasına iyi bakmaz.”( İlber Ortaylı, s.129, 2008) . Bizans’ın idari ve askeri aristokrasisi, bürokratlar, ruhban sınıf ,mülklerinden olan toprak sahipleri ve aydınlar kayıplarını asgaride tutabilmek ve mümkün olursa kaybettiklerini geri almak için İznik’e, Epir’e ve Karadeniz kıyılarına dağıldılar.A.A.Vasiliev işgale maruz kalan halkın ulusal bir birleşmenin peşine düştüğünün altını çizer (A.A.Vasiliev,s 507,1964). Kaçanlar Epir’de I.Mikael Dukas Angelos, Karadeniz’de Komnenos’lardan I.Aleksios ve David, İznik’de Angelosların damadı I.Teodoros Laskaris’in kurdukları devletlere sığınarak buralarda geleceklerini aradılar.

Epir Despotluğu bunlar arasında en geç kurulandır. 1205 yılında I.Mikael Dukas Angelos tarafından kurulmuştur. Mikael,Bizans imparatorları II.İsakios Angelos ile III.Aleksios Angelos’un yeğenidir. İlk başlarda 1204 de Boniface of Montferrat ile ittifak kurduysa da Mora’yı Franklara kaptırınca Epir’e geçip despotluğunu ilan etmiş ve amcalarından hareketle Bizans’ın meşru varisi olduğu iddiasını ortaya atmıştır. İznik’de o tarihlerde kendisine henüz imparator ünvanı verilmemiş olan I.Teodoros Laskaris’i meşru varis sayan sürgündeki Konstantinopolis patriği X.Ioannes Kamateros Mikael’in meşruiyetini kabul etmemiştir.

Bunun üzerine Doğu Ortodoks Kilisesi ile bağlarını koparan I.Mikael Dukas Komnenos

Epir’de Papa III.Innocent’in otoritesini kabul etmiştir. Orijinal adı Δεσποτάτο της Ηπείρου

( Epir Despotluğu ) olan bu devletin başkenti Arta’dır. Kısa zamanda büyük gelişme gösteren Epir despotluğu Boniface de Monferrat tarafından kurulan Selanik Karllığını kendine bağlamış (1224 ), Bizans’ı tekrar ayağa kaldırabilecek ve Kosntantinopolis’i Latinlerden geri alabilecek kudrette gözümüştür. Ne var ki 1248 de İznik İmparator’u III.Ioannes Dukas Vatatzes’in imparatorluğunu kabul etmek zorunda kalmış ve bunun sonucunda Bizans üzerindeki iddia ve beklentisi oldukça zayıflamıştır.

1185 yılında, Komnenos hanedanlığının son taht sahibi İmparator I.Andronikos Komnenos II. İsakios Angelos tarafından tahttan indirilip, işkenceyle öldürülür; kör edilen oğlu Manuel Komnenos’da aynı akibeti paylaşır. Fakat Gürcisan Kralı’nın kızı olan karısı Rusudan her iki oğlunu, Aleksios ve David’i alarak Gürcistan veya Pontus’a kaçar. Taht Angeloslar’a geçmiş olmakla birlikte, Komnenoslar olarak tahtın meşru varisleri olduklarını ileri sürerler. 1204 yılında Bizans Latinlerin eline geçince Aleksios ve David Komnenos Gürcistan Kraliçesi olan teyzeleri Tamar’ın da desteği ile Trabzon, Sinop ve Paflogonya kıyılarında Trabzon İmparatorluğunu kurarlar.Her ne kadar Bizans üstünde hak iddia etseler de, İznik İmparatorluğu karşısında pek tutunamazlar ve coğrafi olarak da Konstantinopolis’e uzak kaldığından kendi sınırları içinde varlığını 1461 yılına Fatih Sultan Mehmet tarafından fethedilene kadar korur.

Bir süre direnç gösterse de fazla dayanamayacağını anlayan son imparator V.Aleksios Dukas Murzopulos ( 5 Şubat- 12 Nisan 1204) 12 Nisan gecesi kaçınca Haçlılar 13.Nisan günü Konstantinopolis’e girerler ve Bizans Latinlerin eline geçer. I.Teodoros Laskaris İznik’te yeni devleti oluşturmaya başlar. İlk zamanlar devlet imparatorluktan ziyade bir prenslik veya despotluktur. “Sürgündeki İmparatorluk” İznik İmparatorluğu’nun kurucusu I.Teodoros Laskaris’in (Θεόδωρος Α' Λάσκαρις ) doğum tarihi olarak kaynaklar 1174 ile 1175 i, ölüm yılı olarak 1221 ile 1222 tarihlerinde müteredditlerdir. Aynı tereddüt saltanat yılları için de geçerlidir: 1204-1221 veya 1205-1222 tarihleri ileri sürülmektedir (vikipedia). I.Teodoros Laskaris Bizans İmparatoru III.Aleksios Angelos (Αλέξιος Άγγελος) un damadıdır, kızı Anna ile 1199 evlenmiştir bu nedenle Angelos ailesinin bir üyesidir.Karısının babaannesi de Teodorosa Komneni olduğundan bu şekilde Komnenos ailesiyle de bağlantılıdır. Kendi ailesi Laskarisler de Konstantinopolis’in tanınmiş arisokrat ailelerindendir.Teodoros Laskaris yedi erkek kardeşten biridir, iki de kızkardeşleri olduğu ileri sürülmüştür.(6 viki) Erkek kardeşlerinden Konstantinos Laskaris’in (Κωνσταντίνος Λάσκαρης ) Konstantinopolis’in Latinlerce ele geçirilmesinden önceki son imparator olduğu ileri sürülür. Nisan 1204 de imparator seçilmesine rağmen şehir düşünce taç giyememiştir,bu nedenle adı imparatorlar listesinde geçmemektedir. Eğer imparatorlar listesinde adı geçecek olsa XI.Konstantinos diye anılacak, son imparator olan Konstantinos’un da XII.Konstantinos olması gerekecektir. I.Teodoros, III.Aleksios Angelos’un hizmetinde haçlılara karşı koyan kuvvetlere komuta etmiş, Aleksios Dukas Morzupulos’un kaçmasından sonra Konstantinopolis ruhban sınıfı onun imparator olacağını düşünmüş fakat haçlılar tam şehre girerlerken Anadolu’ya geçmiştir.(9 Vasi) Onu sivil ve asker aristokratlar ve kilisenin ileri gelenleri izlemiştir. Patrik X.Ioannes Kamaterus İznik’e gelmemiş Bulgaristan’a sığınmıştır. Teodoros tarafından davet edilmişse de Patrik Kamaterus Iznik’e hiç geçmemiştir.

Yeni başkent İznik, 325 ve 787 yıllarında yapılmış iki ekümenik konsile ev sahipliği yaptığından Hiristiyan dünyası için önemli bir şehirdir. Konstantinopolis’e yakın, önemli yolların kesiştiği bir noktada stratejik bir yerdi. Sağlam surlarla korunuyordu.Bir süre Selçuklular’a da başkentlik etmiş, Birinci Haçlı Seferine katılanlar tarafından şehir Türklerden geri alınıp andlaşma gereği Aleksios Komnenos’a geri verilmişti.

Haçlılar,ilk başlarda Anadolu’nun değerini anlayamadılar. Payına düşmesine rağmen Boniface of Montferrat’nın Anadolu’yu bırakıp Selanik’e yönelmesinden sonra batı Anadolu’da bulunan Bizans kuvvetleri Teodoros Laskaris’in etrafında toplandılar. İşleri oldukça zordu. Otorite boşluğu nedeniyle Alaşehir (Filadelfiya), Menderes Vadisi ve Milet’te başlarına buyruk yerel otoriteler türemişti ( 11. G. Ostrogorski, 394, 1999). Trabzon İmparatorluğu da David Komnenos kumandasında Karadeniz kıyısı boyunca batıya doğru ilerliyordu. Latinler de hatalarını anlamışlardı. Baldwin’in kardeşi Henri de Flandre ve Louis de Blois’nın şövalyeleri İznik’i almak üzere 1204 yılı sonlarında Anadolu’ya geçtiler. Teodoros Laskaris Manyas yakınlarında bu kuvvetlere yenildi ve Bitinya’nın birçok yeri Latinlerin eline geçti. Bizanslılar tam olarak yerleşip idari ve siyasi olarak örgütlenemeden mücadeleye girmek zorunda kalmışlar ve yenilmişlerdi, davayı kaybetmiş gibiydiler. Fakat Edirne yakınlarında Latin kuvvetlerinin Bulgarlar karşısında ağır bir yenilgi uğramaları İznik’in durumunu kurtardı.

Bizanslı pronoia sahibi aristokratlar Latinlerle anlaşmaya yatkındılar. Pronoia mülkiyeti devlete ait olan arazilerin belirli bir hizmet karşılığı hayat boyu devlet ileri gelenlerine bağışlanma sistemi, bir tür dirlikti. Osmanlı tımar sistemiyle olan benzerliği tartışmalıdır.Bazı tarihçiler Osmanlı tımar sistemini pronoianın devamı sayarlarken, bazıları bu fikri paylaşmaz. Pronoialarının muhafazası karşılığında Trakya ve Balkanlar’daki kırsal aristokrasi Latinlerin hizmetine girmeye hazırdı. Ne var ki Latinler bunu kabul etmediler. Bulgar çarı Kaloyan’ın uzlaşma çağrıları da Latinler tarafından karşılık bulamayınca, Trakya’daki Bizanslı toprak aristokrasisiyle Bulgarlar Latinlere karşı birleştiler. Dimetoka (Didimoteikos) ve Edirne (Adrianapolis) başta olmak üzere birçok Trakya şehrinde isyanlar çıktı, Latin şövalyelerin garnizonları basılıp askerleri kılıçtan geçirildi. 14.Nisan.1205 de Kaloyan’ın Bulgar ve Kumanlardan oluşan kuvvetleri Latin ordusunu Edirne yakınlarında perişan etti. Birçok şövalye öldürüldü.Bunlar arasında taksimde payına İznik düşmüş olan Louis de Blois da vardı. Latin İmparator Baldwin’de esir düştü ve bir daha kendisinden haber alınamadı.Aynı yerde 378 yılında Romalı bir İmparator Valens’de Gotlara yenilip savaş meydanında hayatını kaybetmişti.Bu yenilgiyle Latinlerin kuvveti devletin kuruluş aşamasında temelden sarsıldı. Anadolu’dan çekilmek zorunda kaldılar, ellerinde sadece Biga ( Pegai) kaldı. Bu sonuç Laskaris’e yaradı, Latin baskısından kurtulmuş oldu. (12.G.Ostrogorski, 395,1999).

1205 yılı içinde I.Teodoros Laskaris başkent İznik olmak üzere bütün ayrıntılarda eski Bizans devlet yapısını örnek alarak devleti örgütlemeye girişti. Eski devlet kurumları, bürokrasi, askeri yapı, kilise aynen İznik’e taşındı. Saray ve Kilise gelenekleri korundu. Trabzonlu Komnenoslar’ın Karadeniz’in batısına ilerlemeleri durduruldu, başkaldıran yerel idareler kontrol altına alındı. Patrik X.Ioannes Komaterus İznik’e gelmeyince yeni patrik seçiminde zorluk yaşandı. Ancak 1208 yılında orucun üçüncü haftasında Mikail Otoreianos patrik seçilebildi. Nisan 1208 de de Teodoros Laskaris imparator ilan edildi. O tarihten önce despotes ünvanını taşıyordu. Patrik eliyle taçlandırılması Bizans İmparatorlar’ının halefi olduğu anlamına geliyor, bütün Rumların meşru tek basileusu ve autokratoru sayılıyordu.Aynı şekilde İstanbul ekümenik patriği ünvanını taşıyan ve İznik’de hüküm süren patrik de Yunan Kilisesi’nin tek meşru başkanı oluyordu. Latin İmparator’a ve Latin patriğe karşı İznik gerek imparatoru gerekse patriği ile İstanbul’dan kovulan Bizanslılığın sürgündeki devlet ve kilise merkezi olmuştu. (13. G.Ostrogorski, 395,1999 ). İznik resmi başkent olmakla birlikte – imparatorların taç giydiği patriklik makamının da merkezi olarak- Teodoros’un halefi III.Ioannes Vatatzes’in kendi ikameti için seçtiği Lidya şehri Nymphaeum da ( Nif veya Kemal Paşa ) devletin elli yedi yıllık tarihinin çoğunda adeta fiili hükümet merkezi gibiydi ( John Julius Norwich, s.307,1999) .

Esir düşen Baldwin of Flander’dan haber çıkmayınca o tarihe kadar naib olarak idare eden Henri of Flander 20.Ağustos.1206 da Latin İmparatoru ilan edildi. İznik Latinler için en büyük rakipti, buna karşı mücadele edebilmek için yeni imparator Trakya’daki Bizanslı tebaasına karşı daha uzlaşmacı oldu, aristokratlardan bir kısmını kendi tarafına çekebildi.

Bulgar ve Rum işbirliğinin bozulması derlenip toparlanmakta Henri’ye yardımcı oldu. 1206 sonunda tekrar Anadolu’ya geçtiyse de Bulgar Kaloyan’ın baskın hareketleri karşısında geri dönmeye mecbur kaldı ve Laskaris ile 1207 de iki yıllık bir anlaşma yaptı. Aynı tarihlerde hücumlarını Selanik’e yönlendiren Kaloyan kuşatmada hayatını kaybetti.Birlikte Latinlere karşı ittifak kurmuş olsalar bile Rumlar açısından Latinlerden daha az gaddar olmayan Kaloyan, Bulgarkıran II.Basil’e nispet kendisine Rum kasabı adını takmıştı. 1014 yılında İmparator II.Basil Bulgarlarla girdiği mücadelede Bulgarları yenmiş, esir düşen onbin kadar Bulgar askerini gözlerine mil çektirip memleketlerine geri göndermiş, Bulgar devletini de Bizans topraklarına katmıştır. Bu nedenle kendisi tarihte “Bulgarkıran” ( Bulgaroktonus) olarak anılır.Kaloyan’ın “Romayoktonus” luğu bir tür intikam ünvanıdır. Rumlar da ona “skiloioannes” ( Köpek İvan) derler. Sonuçta onun Latinler üstündeki baskısı İznik için büyük fırsat olmuştur.

İznik için bir diğer tehdit kaynağı da başkenti Konya (İkonion) olan Anadolu Şelçuklu Sultanlığı idi. Kuzeyde Karadeniz’e, Güney’de Akdeniz’e kıyıları olan Türk sultanlığı Orta Anadolu’ya hakimdi. Bizans’ın ağırlık merkezinin Anadolu’ya taşınmış olması daha önceden de var olan çatışmayı daha da şiddetlendirmişti.Selçukluların Batı kıyılarına ilerlemesi engellenmiş oluyordu. Latinler 1209 yılında Selçuklular ile ittifak yapınca ( 14. G.Ostrogorski, s.397,1999) I.Teodoros Laskaris Kilikya Ermeni Krallığı’yla dialoğa girdi. Firari Bizans İmparatoru III.Aleksios Angelos Konya’ya gidip Sultan’a sığınınca Selçukluların eline bir koz geçmiş oldu. İznik tahtının meşru varisi olarak III.Aleksios’u gösterip saldırılarını meşru gösteriyorlardı. Nihayet 1211 yılında Selçuklularla 800 ücretli Latin şövalyeden oluşan Laskaris’in kuvvetleri Menderes yakınlarında Antiokheia’da karşılaştılar ve sonuç Türklerin aleyhine oldu.Şövalyelerin hemen hepsinin ölmesine rağmen yenilen Türkler oldu. Bu savaşta Selçuklu Sultanı I.Giyaseddin Keyhüsrev’in öldüğü ileri sürülür.AA.Vasiliev’de George Acropolita’yı kaynak göstererek Sultan’ın muhtemelen Laskaris tarafından katlediğini ima eder (A.A.Vasiliev, s 515, 1964). Radi Dikici’nin Şu Bizim Bizans kitabında da (s.378, 2007) Sultan ile İmparator arasında düello yapıldığı anlatılır. III.Aleksios’da Laskaris’e esir düşer ve hayatının geri kalanını İznik’te bir manastırda tamamlar.

Bu zafer toprak kazancı sağlamamış olsa da moral bir üstünlük getirmiştir.Yeni İmparatorluğun Bizans’ın Müslümanlarla olan geleneksel savaşı devam ettirme misyonunu üstlendiği gerek Asya gerekse Avrupa yakasındaki Rumlar tarafından memnuniyetle karşılanmış ve İznik’in gelecekte Bizans’ın tekrar kurulmasında bir odak noktası olacağı inancı pekişmeye başlamıştır. Bu zaferi nedeniyle Nisetas Koniyantes methiyeler düzmüş, kardeşi müstefi ve münzevi eski Atina Metropolü Mikail Akominatus Laskaris’e övgü dolu bir mektup göndermiştir (A.A.Vasiliev,s 515,1964).

Latin İmparatorluğunu ortadan kaldırıp Konstantinopolis’i geri almak ve Bizans’ı tekrar kurmak Laskaris’in temel hedefiydi.Amacını gerçekleştirmek için donanmaya ihtiyacı vardı ve onu da oluşturmasına rağmen Konstantinopolis’e odaklanmak için henüz yeterince güçlenmemişti. Latin İmparator Henri İznik’in Selçuklular karşısıda kazandığı zaferden memnun olmuştu. Ona göre 800 paralı askerin savaş meydanında ölmüş olması İznik devletini zayıflatmıştı. Oysa yanılıyordu, ölenlerin yerine Frank ve Yunanlılardan yenileri bulundu.Henri 15.Ekim.1211 de Murat Dağı ( Rhyndakos ) yakınında bir savaş kazandı ve Bergama ile Nif’e (Nymphaion- Kemalpaşa) kadar ilerledi. Her iki tarafında kuvvetleri denk olduğundan küçük çatışmalar kesin bir üstünlük getirmiyordu. Nihayet 1214 sonunda iki taraf arasında Anadolu’daki karşılıklı sınırları belirleyen bir barış anlaşması yapıldı.Anadolu’nun Edremit’e (Adramyttion) kadar olan kuzey batı kısmı Latinler de, Selçuk sınırına kadar olan geriye kalan kısım da İznik imparatorluğu’nda kaldı.Bu anlaşmayla her iki devlette birbirini resmen tanımış oluyordu. Bu İznik için bir yerde diplomatik bir kazançtı.

1216 yılında Latin İmparator Henri de Montferrat öldü. Latin-İznik barışı bir süre daha geçerli kaldı, hatta Laskaris Montferratların yeğeni Iolanda’nın kızı Maria ile evlendi ve bu evlilik bir yıl sürdü. Henri becerikli bir yöneticiydi ve bazılarına göre Latin İmparatorluğu’nun gerçek kurucusu o sayılırdı. Yunanistan’da kurulmuş olan Franklara ait prensliklerin temelinde onun kurumları vardı.Rumlar tarafından da saygı duyulan bir önder olan Henri de Monferrat’dan sonra gelen hiçbir yönetici onun nitelikleri sahip değildir.

Laskaris Venedikliler ile de ilişki kurdu ve Venediklilere Bizans’ta sahip oldukları ticari ayrıcalıkları, vergi muafiyetlerini İznik devleti için de verdi ( Ağustos 1219).Bu ilginçtir. Baş düşmanına, Bizans’ı hem ekonomik olarak, hem de siyasal olarak çökerten, Konstantinopolis’ten atan güçle anlaşmanın kısa vadede kendisine yararlı olabileceğini görebilmiştir. Venedik doçunu “Rum İmparatorluğunun dörtte biri ile diğer dörtte birinin yarısının dominatörü olarak tanımaktan çekinmez. Kendisini de Theodorus in Christo Deo fidelis Imperator et moderator Romeorum (imza atarken Grecorum) et semperaugustus Comnenus Lascarus yani resmen imparator olarak kabul ettirir.

İznik devleti güney Slavları tarafından da eski Bizans’ın ve Yunan Ortodoksluğunun merkezi olarak kabul edildi. Sırp Büyük Prensi Stefan Nemanya’nın (1166-1199) oğlu Sırb Başpiskopos Sava bağlı olduğu Ohri başpikoposluğunu atlayarak İznik’e döndü ve 1219 yılında Sırbistan’ın otokefal (bağımsız) başpiskoposu olarak İznik Patriği tarafından takdis olundu.Oysa 1217 de kral olan kardeşi Stefan tacını Roma eliyle, papalık legat’ı (temsicisi)

eliyle giymişti (14.G.Ostrogorski, 398, 1999). Sırp Kilisesi’nin Roma’ya karşı İznik sayesinde bağımsızlık kazanması İznik İmparatorluğu’nun da itibar ve etkinliğinin artması demekti.

İznik-Latin anlaşmasından en olumsuz etkilenen Trabzon oldu. Latinlerin desteğiyle I.Teodoros Laskaris ile mücadele edebilen Büyük Komnenoslar’dan David Komnenos, bu destekten yoksun kaldı ve Sinop’un batısında kalan, Amasra’dan ( Amastris) Karadeniz Ereğlisi’ne ( Herakliae) kadar uzanan kıyı şeridini İznik İmparator’una kaptırdı. Diğer taraftan Selçuklular da öteki kardeş Aleksios Komnenos’u yenip Sinop’u ele geçirdiler, Aleksios’u esir alıp daha sonra kendilerine bağımlı olarak tekrar Trabzon devletinin başına geçirdiler. Sinop’ta Selçuluların eline geçince Trabzon’un karadan batı Anadolu ile bağlantısı tamamen kesilmiş oldu.Böylelikle Bizans’ın geleceği için besleyebileceği bir umudu kalmadı, yerel ve küçük bir devlet olarak, tecrit edilmiş bir yerde 1461 yılına kadar varlığını sürdürdü.

Oysa batıda Epir devleti I.Mikael Dukas Komnenos’un önderliğinde askeri gücüyle önemli bir devlet olmuştu.Merkez Arta idi. Doğusunda Latin Selanik Krallığı, Adriyatik’te Venedik,

Kuzey ve kuzeydoğusunda Slavların bulunduğu; Epir, Akarnania ve Aiotilia’yı içeren Epir Despotluğu ciddi bir Bizans varisi devlet olarak ortaya çıktı.Anadolu’daki İznik devleti gibi dağılan Bizans’ın Balkanlar’daki siyasi ve kültürel merkezi haline gelip Bizans imparatorluğunun yeniden kurulup Konstantinopolis’in Latinlerden geri alınması bu iki devletin de ortak ülküsü oldu.

Kurucusu Mikail Angelos Dukas Komnenos 1215 yılında ölünce yerine kardeşi Teodoros Angelos Dukas Komnenos geçti.Daha önceden İznik sarayında kalmış olmasına ve Laskaris’in imparatorluğunu kabul etmiş olmasına rağmen Despot olunca Bizans’a sahip çıkma amacıyla İznik ile mücadeleye girdi.Onun zamanında Epir devleti topraklarını genişletti. İlk etkin girişimi Latin İmparatoru Henri de Flandre’ın yerine seçilen Pierre de Courtenay’a giriştiği suikast oldu. Tahta oturmak için Fransa’dan Konstantinopolis’e Dyrrhakhion üzerinden ulaşmaya kalkan Pierre de Courtenay’ı Arnavutluk dağlarında esir aldı ve ölene kadar tutsağı olarak tuttu. Courtenay’ın karısı Iolanda Baldwin ve Henri kardeşlerin kız kardeşiydi, Konstantinopolis’e deniz yoluyla gittiği için esir düşmekten kurtuldu ve kocasının yerine imparator naipliğini üstlenmiş oldu. 1219 yılında ölünce tahta oğlu Robert geçti.

Teodoros Dukas Komnenos’un diğer büyük girişimi Boniface de Montferrat’nın kurduğu Selanik Krallığını ortadan kaldırmak oldu. Latin imparator Henri öldükten sonra Konstantinopolis’in desteğinden yoksun kalan Selanik Krallığı 1224 yılında Epir topraklarına katıldı ve hakimiyeti altındaki Teselya ve Makedonya’nın oldukça büyük bölümünün Epir devletine geçti.Böylelikle Epir Despotluğu Adriyatik’ten Ege Denizi’ne kadar genişlemiş oldu. Bu zafer sonrasında Teodoros da kendisini Rumların basileus’u ve autokrator’u olarak İmparator ilan etti. Bizans İmparatorluğu’nun meşru varisi olarak kendisini görüyordu fakat İznik patriği bunu onaylamadı. Sava’nın Sırp başpiskopozu olarak İznik patrikliğince takdis edilmesini kabullenemeyen Ohri Başpiskoposu Demetrios Khomotinos

Teodoros Angelos Dukas Komnenos’un imparatorluğunu takdis etti. Ortada aynı amaca yönelik iki devlet, iki imparator ve rekabet halinde iki kilise vardı.

Selanik Krallığı’nın ortadan kalkması ile Latin İmparatorluğu’nun diğer Frank devletleriyle karadan bağı kesilmiş oluyordu. Konstantinopolis ve çevresiyle sınırlanmış, küçülmüştü.İznik devleti ile 1225 yılında yapılan yeni bir barış anlaşması sonrasında da Anadolu’daki topraklarını kaybetmiş, elinde sadece Boaziçi’nin Anadolu sahilleri ve Nikomedia (İzmit) kalmıştı.Her iki Bizans devletiyle ve Bulgarlarla çatışmak devleti sürekli olarak zayıflatıyordu. Kudretten tamamen düsmüş olmasına rağmen Epir ve İznik devletlerinin kendi aralarındaki rekabet ve bu rekabete Bulgarların da dahil olması Latin devletinin sonunu geçiktiriyordu.

Teodoros Dukas Komnenos, Selanik zaferinden sonra Trakya’nın bazı yerlerini de eline geçirdi ve Edirne’ye yönelerek birliklerini Edirne yakınlarına kadar gönderecek kuvvete erişmiş olan İznik’I askerlerini geri çekmek zorunda bıraktı. Knstantinopolis’e yöneldi.Latinlere son darbeyi vurup şehri ele geçireceğinden emindi fakat gayesi başkenti Konstantinopolis olan bir Bulgar-Bizans İmparatorluğu kurmak olan Bulgar Çarı II.Asen (1218-1241) ile yolları çatıştı. 1228 yılında ölen imparator Robert de Courtenay’ın yerine kardeşi II.Baldwin geçmişti ama henüz çocuk yaşta olduğundan devleti Bizans devletlerine karşı korur diye naip olarak Bulgar Çarı düşünülmüştü. Konstantinopolis üzerindeki emellerini gerçekleştirmek için bu naiplik II.Asen’e meşru bir zemin olacaktı. Teodoros Dukas Komnenos ile II.Asen arasında İznik’e karşı yapılmış olan ittifak bu durumda bozuldu ve 1230 yılında Meriç Nehri kenarında Klokotnika’da her iki ordu karşı karşıya geldi.Sonuç Teodoros için felaket oldu.Ordusu neredeyse imha oldu, kendisi de esir düştü. Teodoros Dukas Komnenos’un kısa bir süre önce eline geçirdiği Trakya ve Makedonya’daki bölgelerle Arnavutlukun bir kısmı Bulgar Çarı II.Asen’in eline geçti. Sırbistan’da Bulgar etkisi altına girdi. Epir despotluğunun İznik’e rakip olacak bir hali kalmadı, Latinler de kesin olarak kendilerini ortadan kaldıracak bir tehlikeden geçici de olsa kurtulmuş oldular. Ivan II.Asen’in izniyle Teodoros Dukas Komnenos’un kardeşi despot ünvanıyla Selanik’in başında kalabildi çünkü Asen’I kızıyla evliydi.( John Julius Norwich, s.310,1999)

Celalettin BASIK

10.02.2010